tawarikh e dhollywood part 11
ભારતમાં ફિલ્મનું આગમન કરનારા ગુજરાતીઓ ભાગ ૧૧
‘કોહિનૂર’ અને ‘કૃષ્ણ’ – બંને
ફિલ્મ કંપનીઓએ મુંબઈના સિનેમા જગતના – બોલિવુડના – પાયામાં ગજબનું ચણતર-કામ કર્યું.
તે સાથે સૌરાષ્ટ્ર – ગુજરાતમાં પટ્ટણી બંધુઓ અને મુંબઈમાં શ્રી નાથ પાટણકર, ભટ્ટ અને દવે તેમજ અરદેશર ઈરાનીએ હિંદુસ્તાનના ફિલ્મ ઉદ્યોગને
વિશેષ ઘાટ આપ્યો.
પાટણકર અને દ્વારકાદાસ સંપટની વાત
મેં આપને કહી છે.
પટ્ટણી ભાઈઓની ‘સૌરાષ્ટ્ર ફિલ્મ કંપની’એ માંડ વીસેક મૂંગી ફિલ્મો બનાવી હોવાનું કહેવાય
છે. તેમાં અડધો અડધ ફિલ્મો દસ્તાવેજી ચિત્ર (ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ્સ) પ્રકારની હતી.
મારા મિત્રો! આપ જાણો છો કે તે સમયે રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીએ સમગ્ર
હિંદુસ્તાનમાં ચેતનાનો સંચાર કરેલ. આફ્રિકાથી હિંદુસ્તાન પરત ફરી
મહાત્મા ગાંધીએ અમદાવાદમાં આશ્રમ સ્થાપેલા
(પ્રથમ કોચરબ, પછી હરિજન આશ્રમ, સાબરમતી).
ગાંધી વિચારધારાને
પ્રસરાવવા ‘સૌરાષ્ટ્ર ફિલ્મ કંપની’એ ગાંધીજી પર
ઉતારેલાં બે દસ્તાવેજી ચિત્રો નોંધનીય ગણાયાં. ગુજરાતમાં કાઠિયાવાડ-સૌરાષ્ટ્રના
રાજ્યકર્તાઓ અને પ્રજાના ભાવિ વિષે ચર્ચા કરવા સમયાંતરે કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદનું
આયોજન થતું રહેતું.
૧૯૨૫ના વર્ષમાં આવી ત્રીજી કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ ભાવનગરમાં
ભરાયેલી.
મહાત્મા ગાંધી તેના પ્રમુખપદે હતા. તે ત્રીજી
પરિષદનું દસ્તાવેજી ચિત્ર પટ્ટણી ભાઈઓની ‘સૌરાષ્ટ્ર ફિલ્મ કંપની’એ
ઉતારેલું.
સૌરાષ્ટ્ર ફિલ્મ્સ દ્વારા નિર્મિત બીજું
દસ્તાવેજી ચિત્ર ‘સ્વાશ્રય’ હતું
જેમાં ગાંધીજીના
અમદાવાદના આશ્રમજીવનની ઝલક હતી.
શ્રી નાથ પાટણકર ઉર્ફે એસ. એન. પાટણકર પોતાની શક્તિ પ્રમાણે ફિલ્મ લાઈનમાં ફાળો આપવા
ઝઝૂમતા રહ્યા. મારા
મિત્રો! ૧૯૨૨ના
અરસામાં ગુજરાતી સાહસિકોએ મુંબઈમાં નેશનલ ફિલ્મ કંપની સ્થાપી હતી. તેના બેનર નીચે પાટણકરે ગુજરાત અને હિંદુસ્તાનની કેટલીક
પ્રાચીન કથાઓને આધારે ફિલ્મો બનાવી. તેમાં ‘કરણઘેલો’ ફિલ્મની કથા ગુજરાતના છેલ્લા નોંધપાત્ર રાજપૂત
શાસક કર્ણ દેવ પર કેન્દ્રિત હતી.
પાટણકરની અન્ય ફિલ્મોમાં ‘સતી મદાલસા’, ‘ભક્ત બોડાણા’, ‘માર્કંડેય અવતાર’, ‘રાણકદેવી’, ‘વનરાજ ચાવડો’, ‘વામન અવતાર’, ‘ભર્તૃહરિ’, ‘મહાશ્વેતા કાદંબરી’ વગેરે સમાવિષ્ટ છે.
નેશનલ ફિલ્મ પછી પાટણકર ‘પાયોનિયર ફિલ્મ કંપની’ સાથે
જોડાયા. તેમાં તેમણે ‘સત્યવિજય’, ‘મનોવિજય’, ‘કચ દેવયાની’, ‘દો રંગી દુનિયા’, ‘અબોલ રાણી’ વગેરે
ફિલ્મો બનાવી.
ફિલ્મ નિર્માણમાં એસ. એન. પાટણકર ( શ્રી નાથ પાટણકર) ચૌદેક વર્ષ સક્રિય રહ્યા.
ચાલીસેક ફિલ્મોના નિર્માણમાં
તેમનું યોગદાન હોવાનું મનાય છે. ૧૯૪૧માં તેમનું અવસાન થયું.
ભારતીય ફિલ્મ ઉદ્યોગના પિતામહ દાદાસાહેબ ફાલકેની
ફિલ્મનિર્માણ પ્રવૃત્તિમાં ઊંડો રસ લેનાર એક ગુજરાતી બ્રાહ્મણ મયાશંકર ભટ્ટ હતા.
દાદાસાહેબ ફાલકેની સિનેમા
પ્રોડક્શન કંપની ‘હિંદુસ્તાન ફિલ્મ કંપની’ની ફિલ્મોની વિતરણ વ્યવસ્થા મયાશંકર ભટ્ટ કરતા.
ચલચિત્ર નિર્માણના ઉજળા ભવિષ્યને પારખી મયાશંકરે પોતાના ફોઈના દીકરા ભોગીલાલ દવેને
પોતાની સાથે તૈયાર કર્યા.
ભોગીલાલ દવે ફિલ્મનિર્માણ માટે ફોટોગ્રાફીની તાલીમ અર્થે અમેરિકા
ગયા. મિત્રો કદાચ જાણતા હશે કે અમેરિકાના ન્યૂ યોર્ક શહેરમાં ફોટોગ્રાફી શીખવા માટે વિશ્વનું સૌ પ્રથમ તથા
સૌથી મોટું ઇન્સ્ટીટ્યૂટ – ન્યૂ યોર્ક ઇંસ્ટીટ્યૂટ ઓફ ફોટોગ્રાફી (NYIP, New York, USA) – આવેલું છે.
૧૯૧૦માં આરંભ
પામેલું ન્યૂ યોર્ક (યુએસએ)નું આ ફોટોગ્રાફી ઇન્સ્ટીટ્યૂટ આજે પણ કાર્યરત છે.
ભોગીલાલ દવેએ ન્યૂ યોર્ક ઇંસ્ટીટ્યૂટ ઓફ ફોટોગ્રાફીમાં
બે વર્ષ અભ્યાસ કર્યો.
આ વિશ્વપ્રસિદ્ધ અમેરિકન ઇન્સ્ટીટ્યૂટનો
કોર્સ કરી સર્ટિફીકેટ મેળવનાર ભોગીલાલ દવે પ્રથમ ગુજરાતી બન્યા.
અમેરિકા (યુએસએ)માં ફોટોગ્રાફી અને
સિનેમેટોગ્રાફીથી પરિચિત થઈ ભોગીલાલ દવે હિંદુસ્તાન પરત આવ્યા.
અરદેશર ઈરાનીએ ભારતના ફિલ્મ ઉદ્યોગને પ્રથમ ટોકી મુવી
(Talkie movie) અર્થાત્ સવાક્ સિનેમા
(બોલતું ચલચિત્ર કે બોલપટ)ની ભેટ આપી.
ભારતીય સિનેમાની પ્રથમ ટોકી ફિલ્મ તે
અરદેશર ઈરાની દ્વારા નિર્મિત ‘આલમ આરા’.
અરદેશર ઈરાની ખાનદાન પારસી કુટુંબનું ફરજંદ. તેમનો જન્મ ૧૮૮૬ (કે ૧૮૮૫
?)માં થયો હતો. તેમના પિતાને મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટસનો
વ્યવસાય હતો. તે જમાનાના મુંબઈ (Mumbai, Bombay) ના
શાનદાર કાલબાદેવી રોડ પર તેમની દુકાન હતી.
યુવાન વયે અરદેશરે નવા ફાલતા ફિલ્મ વિતરણના
ધંધામાં ઝંપલાવ્યું.
વીસમી સદીના
આરંભનો તે સમય હતો. ફિલ્મ વિતરક વિદેશમાં બનેલી ટૂંકી મૂંગી ફિલ્મોની આયાત કરતા. મુંબઈ કલકત્તા જેવા મોટા શહેરોમાં તે પ્રદર્શિત કરતા.
મિત્રો! આપને મારી એ
વાત પર આશ્ચર્ય થશે કે તે સમયે ફિલ્મ માટે હજી થિયેટર્સ કે સિનેમાગૃહો
બન્યાં ન હતાં. ફિલ્મ વિતરક ખુલ્લા મેદાનમાં તંબૂ ઠોકી, આવા તંબૂ થિયેટરોમાં સિનેમા બતાવતા. બંધ તંબૂમાં
સિનેમા બતાવવાનું મશીન (જેમકે કાઇનેટોસ્કોપ)
અને પડદો ગોઠવાતાં. પડદા સામે જમીન પર કે ખુરશી પર દર્શકો બેસતાં.
આવાં તંબૂ થિયેટરોમાં સાંજે
અંધારું થયા પછી મૂંગી ફિલ્મો બતાવાતી. પ્રેક્ષકો બળદગાડાંમાં કે ઘોડાગાડીમાં બેસી સિનેમા જોવા આવતાં. ક્યારેક
ફિલ્મ વિતરક પોતે પ્રેક્ષકોને લેવા-મૂકવા
ઘોડાગાડીની વ્યવસ્થા કરી આપતો!
મુંબઈમાં એક ફિલ્મ વિતરક શેઠ અબ્દુલ અલી યુસુફ અલી હતા.
અરદેશર ઈરાનીએ શેઠ અબ્દુલ અલી સાથે ભાગીદારી કરી ફિલ્મ વિતરણના ધંધાને જમાવ્યો.
મને બરાબર યાદ છે, મિત્રો!
શરૂઆતમાં અરદેશર ઈરાની મુંબઈના આવા તંબૂ થિયેટરોમાં ફિલ્મ-પ્રદર્શન કરતા વિતરક
હતા.
વીસમી સદીના શરૂઆતનાં વર્ષોમાં કલકત્તા (કોલકતા Kolkata)માં પણ આવાં તંબૂ થિયેટરોમાં જ ફિલ્મો બતાવાતી.
કલકત્તામાં ફિલ્મ વિતરણના વ્યવસાયના પ્રણેતા જમશેદજી ફરામજી માદન નામક પારસી
સજ્જન હતા. મુંબઈના વતની માદન શેઠ યુવાન વયે કલકત્તા જઈ ઠરીઠામ થયેલા. કલકત્તામાં ફિલ્મ વિતરણના વ્યવસાયમાં ભારે
સ્પર્ધાનો સામનો કરી પૈસા કમાયા.
તેમને ફિલ્મ પ્રદર્શિત કરવા પાકા બાંધેલા સિનેમા હોલની આવશ્યકતા સમજાઈ.
n ગજ્જર
નીલેશ
0 comments:
Post a Comment